„Żołnierze Wyklęci” na Mazurach

W rejonie Warmii i Mazur z uwagi na wcześniejszą przynależność terytorialną sporej części regionu do Prus Wschodnich (III Rzesza) a tym samym braku odpowiednio rozbudowanej siatki cywilno-wojskowej stanowiącej oparcie w terenie dla struktur organizacji niepodległościowych, zjawisko występuje praktycznie dopiero od wiosny 1945 r.

Przeniknięcie poszczególnych, niewielkich oddziałów z sąsiednich województw: białostockiego i warszawskiego pozwala na zapoczątkowanie antykomunistycznych ugrupowań w tym regionie.

Utworzona jesienią w 1945 r. szkieletowa siatka Delegatury Sił Zbrojnych Okręgu Olsztyn krypt. „Rybitwa” została rozbita głównie wskutek masowych aresztowań poprzedzających referendum w 1946 r. Natomiast powołany do życia od stycznia 1946 r. Okręg Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) „Bałtyk” (na czele komendy kpt. Marian Kozłowski „Lech”, „Dąbrowa”) działał do roku 1947, kiedy to na skutek amnestii spora część oddziału ujawniła się. Najprawdopodobniej przed majem 1946 r. datuje się powstanie Podinspektoratu Olsztyn Wolność i Niezawisłość (WiN) o krypt. „Carycyn”, „Bohdan”, „22b”, który utworzyli przybyli wraz osadnictwem cywilnym byli żołnierze Armii Krajowej (AK) z Inspektoratu Ostrołęka.

W latach 1945–1952 na terenie Warmii i Mazur działały m. in. szwadrony odtworzonych Brygad Wileńskich AK na czele, których stał mjr Zygmunta Szendzielarz „Łupaszko”. Poszczególnymi oddziałami dowodzili m. in. ppor. Zdzisław Badocha ps. „Żelazny”, ppor. Henryk Wieliczko ps. „Lufa”, ppor. Leon Smoleński ps. „Zeus”.

W regionie na przestrzeni omawianych lat działały ponadto różne ogólnokrajowe i lokalne organizacje o charakterze antykomunistycznym m. in. Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), Ruch Oporu Armii Krajowej (ROAK), Białe Orły, które zazwyczaj swój rodowód wywodziły z AK, WiN, NZW. Występowały również oddziały o nieustalonej proweniencji lub oddziały nieafiliowane (m. in. „BOA”, AKO-WiN Obwód Wołkowysk, „Leszek”, „Stach”).

Prowadzona działalność miała charakter walki partyzanckiej polegającej m. in. na atakowaniu i zazwyczaj rozbrajaniu mniejszych oddziałów MO, UB, KBW, WP, Armii Czerwonej, likwidacji członków NKWD oraz utrudnianiu działalności agitacyjnej PPR-u w terenie. Niektóre organizacje (np.: Polski Związek Powstańczy, „Wolność i Sprawiedliwość”) prowadziły wyłącznie działalność propagandową za pomocą ulotek, gazetek i plakatów. Do grona organizacji niepodległościowych z regionu Warmii i Mazur należy zaliczyć młodzieżowe organizacje o charakterze antykomunistycznym takie jak np.: działające w Olsztynie Harcerska Organizacja Podziemna „Iskra” (HOP „Iskra”), Zbrojna Organizacja „Sokół”, czy też Tajny Związek Patriotów Polskich z Kętrzyna.

16 lutego 1946 roku dochodzi do bitwy pod Gajrowskimi w powiecie giżyckim. W wyniku obławy grupy operacyjnej NKWD-UB-MO w okolicy wsi, została rozbita III Brygada Wileńska NZW, licząca ok. 180 żołnierzy. W walce zginęło oraz zostało zamordowanych 16-22 partyzantów, dwóch aresztowano. Po stronie NKWD odnotowano 2 zabitych funkcjonariuszy.

15 lutego 2015 r. w przededniu 69. rocznicy bitwy pod Gajrowskimi odbyły się uroczystości pogrzebowe ekshumowanych żołnierzy 3. Brygady Wileńskiej Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.